Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Ton tsio´ma koo, ton tsio´ma kuxin, Casahuate blanco, Casahuate koo
Ton tsio´ma koo, ton tsio´ma kuxin

Yoton na´no ta comi a más ka metro ña dokonton tsikateton, ka´no nduton te ma kaxiton, ia nda´aton, nanixi ta oko cm. te ta usa cm. ña ke´enxi, kui tsikuxixi; ndokoton te tsikateton. Koyo nda´aton ichi, Saa itaton yoo uxi i a yoo uxi ui. Kuta ka i tsi ita kuachi ño´oxi ndudi. Kana tsikiton tata chi´ndo doko ma kaxinxi. Se´noton ini ñoo, yuku, yui diniyuku tata vixin nduton.

Sa´noton. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´aton tata. Ta ña na inindo a ta ndo´ondo tuchi, ko´ondo ndudi itaton, daxixin indo. V´´axi ta ma kui kudundo. Ko´ondo ta iño ita andudi ñ´´o ndu´u ita ton tsio´ma. Nachon naa iníndo a ndo´ondo tuchi; ña ko xixi na´í veé. Rana´a mindo, xido inindo, ko kindo. Kuitando.

Inga. Xichonna nda´aton ña kudokon kesu sa masa tsivixi. Nakuachi xidona tsikiton ña kua´a kueton xi ñoo da´nda ña dadíkina.


Casahuate blanco, Casahuate koo

Árbol de 4 m aproximadamente, tronco grueso, bofo, de color blanquecino, de donde salen muchos tallitos en forma de varas con muchas hojas, las ramas cuelgan dando un aspecto característico como si estuviera sentado, de ahí su nombre en mixteco "ton tsio´ma koo". Hojas verdes, lisas, suavecitas, de 20 cm de largo por 7 cm de ancho, no tienen lechita como el casahuate verde. Flores blancas, en forma de sombrero chiquito, la base de la flor tiene forma de una pequeña copita que contiene un líquido como agüita, de sabor muy agradable y dulce, muy buscado por los colibríes o chupamirtos. Frutos como los del encino, pero no duros, verdes cuando tiernos y gris oscuro cuando están macizos o secos. Tiene hojas en la temporada de lluvias y las pierde en la cuaresma. Florece en octubre y noviembre. Crece en todas partes como solares, montes, cañadas, lomas y cerros. Se considera de naturaleza fresca.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejillo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Para los latidos muy fuertes de las venas: el agüita o jugo que se encuentra en la copita de la flor, calma los nervios o reduce los latidos, se toma el contenido de unas seis copitas cuando uno anda en el campo; en ocasiones produce bostezo y hasta sueño, como que emborracha.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los latidos fuertes dan porque se mal pasa, no se duerme bien, hace muchos corajes, no se come bien, o se come mucho dulce. Se sienten los latidos del corazón muy fuertes y se agita mucho o se cansa muy rápido.

Otros datos. Las hojas se usan para envolver los quesos recién preparados y así mantenerlos frescos y sabrosos. Con los frutos juegan los niños para simular cuetones que se hacen poniendo la palma en la base del fruto a presión y elevándolo con fuerza en el aire.