Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Tsanamets, Tesanochets, Tsanamets, Tesanochets
Tsanamets, Tesanochets

In xiujtsin moskaltia kemej se molik e uejkapan, ikuoujyo achi taltik uan rniliktik, in xiuit no pesma, kampa moskaltia se kuoujtsin, ompa se saj in imay in motalilia, in imaxiujyotsitsin kualtsin yejyeualtik uan mosenkui mochiua se xiuit saj majyá se taxkal. Nejín xiujtsin amo xochioua, amo se kimati keniuj mochiua. Mochiua nochi in xiuit, sayoj ke moyekchiua kampa in taluakpan, kemej in kampa kajfentaj, tajtatenoj de in kampa takuaj kuakuejmej, ojojtenoj uan kampa pajpanian, no mochiua kemej in tepejxiyoj itech kemej in tet. In xiuit totonik.

Kani in mochiua. Tzinacapan, Cuetzalan, Ayotzinapan, Xaltipan, Tepetzintan, Yohualichan, Pinahuitstan, uan okseki altepemei tein pouij nikan uín.

Ton kokoüs kipajtia. In xiuit kipajtia in mijmikilotataxis. Se kiteki se kuali takitskil in xiuit uan se kimana iuan in oloxochit uan ome eyi xiujtsin de in tepexilot ika tsiktsin at, sepa tamolontil ya in at, se kinimaka maj tayikan ya in pilimej, se kinimaka tojtotoktsitsin, yejua yoni in taitokej hasta pajtij.

Keyéj tekui in kokolis uan keniuj in se kimachilia. In mijmikilotataxis peua kemej ipa se tataxis saj, uan komo amo se mopajtij niman moueyichiua ya, iksá kininkui in pilimej porin mauiltiaj iuan tein yon kipia in kokolis uan kinimaua. Sekimati ika kipiaj mijmikilotataxis porin yek tatasij hasta pané tileuij, iksá seki hasta ixtayouaj porin ijyotamij, kemaj ijuak tamatij chokai semi porin kinkokoua in iniyoiixko uan intoskak. In kokolis semi kininxoxojakia in pilimej uan komo amo niman se kimpajtia ika mikij in yon kokolis.

Toni ok más tanechikolis kipia. In xiujtsin no kikuij sekin ika takuainextiaj kemej in kalijtik, kitojtokaj ika kont-sitsin uan kinamakaj.


Tsanamets, Tesanochets

Crece como 30 cm de altura, su tallo, es de color café obscuro y brillante. Cada plantita tiene una sola hoja como el helecho, nada más que son pequeñas hojitas circulares que juntas hacen una sola hoja grande del tamaño de una tortilla. No florea, no se sabe como se reproduce. Se da todo el año, en terreno seco, en los cafetales, orillas de zacatales, orillas de camino y en terrenos un poco descubiertos, también se da en el cerro, entre las piedras. Es caliente.

Localización geográfica regional. Se da en Tzinacapan, Cuetzalan, Ayotzinapan, Xaltipan, Tepetzintan, Yohualichan, Pinahuitstan y otros pueblos de la región.

Uso medicinal. Para curar la tos ferina: se hierve un rollo de estas hojas junto con la sempiterna y las hojas de tepejilote, una vez hervidas, se dan a tomar a los niños enfermos de tos ferina, este té se les da de tomar cada vez que quieran tomar agua y se les da calientito, eso toman hasta que se les quita la tos ferina.

Causas y síntomas de la enfermedad. Esa enfermedad empieza como una tos cualquiera, pero si uno no la cuida y la cura, luego se convierte en tos ferina, a veces le agarra al niño porque juega con otro que tiene esa tos. Se sabe que tienen tos ferina porque empiezan a toser mucho, casi no paran de toser y se ponen hasta morados, algunos hasta se desmayan porque se les acaba el aire, entonces cuando se recuperan lloran mucho porque les duele la garganta y el pecho. Esta enfermedad es peligrosa porque si no se les atiende luego a los pequeños, pueden morir con eso.

Otros usos. Algunas personas usan esta planta como ornato en las casas, la ponen en macetas pequeñas y se vende.