Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Tepehuana del Sur de Durango.
Na Tu´ Jix Dhuadhi´gu Gampix O´dam Tir Kam Koriankam
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Hierba del koyote, Hierba del coyote
Hierba del koyote

Jix jaa´ tu iipon, no´ anich om ja´p tu´m bhai´ ji m+lhia´ na bii´m, jix kobkom jix jaa´ ja´p tutu´m na mamxich, no´ ka jix mamoik jix ch+do´ka´ no´ ba jix kaapak jix b+p++´ jup jiim duñia´. Jix ch+tdo´ tu yoot jix ua´mk+´n, gio na xikoolhim tu yoot kukgaram gu mammraga´n. Mu ja´p gagai jix joi´ñ na tut ka´, gio mia´n kikcham piam pai´ no´ jir kukrar t+r. Gamm+j+ jix jai´ch. ka´gio gamm+j+ yootda´.

Na jaxchu´m pue´mblos pucu´m jix jai´ch. Canoas, Gavilanes, Huajicori, Kuba´ram, Tubatam, Susbha´ntam, Giotam, Ai´cha´m, Koxbilhim, Juktir, M+´ñcham, Temohaya, Nakabtam.

Na tu´ jix bhai´. Jix dhuadhi´, no´ jiñ e/e/ gu riumas, piam no´ jix ko´k jiñ chooton am, na añ k+´n jiñ abioma´gu jaaga´n na ka jix ch+t´do´ka´, puf piam b+nkam par+p gu baak manteek, pu´ñi dhuiñxim jup jix dhuadhi´ no´ jiñ e/e/ gu toiñdhi´, piam no´ enteer jix choko´k. Puf miak jup buppa no jix chu ko´k gu ubii no´t kia´pix dhua aihii k+´n, na añ jidhorai makia´ gu hierba de koyote.

Na tu´ pui´ chu bua. Jiñ aiya´ gu riumas no´ gamm+j+ jix j++pi´ñ piam no´ jix chubaa´, gu jiñ ch+tmaich bhai ji kaapaka´, na gu´ cham pui´ kajiimda´ gu jiñ +´+r na gu´ ba j+plia´, gio pui´ jup tu bua no´ añ cham k++´ t++´+r, na añ ba´ tu chiñia´ na am jai´ jiñ choi´dha´ gu +´+´r. Pui´ jup jix ko´k ka´, gu jiñ luumas, nao´ añ agreen jiñ to´mmron, piam no´ añ agreen tu juan, no´ jiñ +rab jis ko´k, gu´ dhi no´ ba xi jiñ aim je, gu kokdai´.


Hierba del coyote

Hierba ramosa, al trozarse suelta leche. Hojas muy tupidas, en forma de machete, cuando están tiernas son verdes y cuando están viejas se hacen de color rojo. Flores verdes con amarillo y se dan muchas en rueda al final del tallo y de las ramas. Crece en laderas y en bajíos, también cerca de las casas y de los corrales. Se encuentra todo el año, siempre florecen.

Localización geográfica regional. Canoas, Gavilanes, Huajicori, La Candelaria, La Guajolota, Los Charcos, Llano Grande, San Francisco de Lajas, San Francisco de Ocotán, Santa María de Ocotán, Taxicaringa, Temohaya y Xoconostle.

Uso medicinal. Para dolores reumáticos (V. reúmas) y musculares: se frotan las partes afectadas con la planta fresca, sola o con un poco de manteca de res; del mismo modo se utiliza para bajar la fiebre. Para calmar dolores: se dan baños con el cocimiento de las hojas y la raíz. Contra dolores después del parto: se toma el cocimiento de las hojas solas.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los dolores de reúmas dan sobre todo cuando hace frío y hay mucha humedad, debido a que los músculos se aprietan porque la sangre no camina tan rápido en ese tiempo o porque la sangre lleva muchas substancias malas que debe de eliminar. Los dolores musculares dan por hacer movimientos bruscos o por mucho trabajo. Los dolores internos son síntoma de alguna enfermedad o de infección.