Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mayo de la Región de El Fuerte y Choix, Sinaloa.
Juyam jabeta Jiji´tome Yoremata Anepo Umu Carapuepo Entok Chojimpo, Sinaroapo
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Conbari, Chan
Hyptis sp.
Conbari

Bat´te senu metrota yoyótu, ili chilom sagwac, ili bubuekam, ili panim; u segua bat´te siali entok tosali, racimom ilichimpo; ju taka ili pito ilipani ten´na; ju batchia jonjorí batchía ten´na te ché ilitchi entok ili chocorate, yun batchiam jípure. Ii tu juyuya. Yoyotu entok tabujriapo sesegua un´na komonirapo.

Jak benakusu teigua itóm nasúk. Camajoapo, Vinateriampo entok sume um Carapuepo, Chojim entok Ahumempo.

Jitásu ai jijítogua. Ju batchia pusim amei túute bechiibo túuri, pujpo guaijgua a orenake, chukta, se´eta o sebuata amá güecheko. Pot´tiriata bechibo kie baa jijíguam benasi a jína, ume batchiam um mam betária gojópo kiame, nanána baapo am bakná.

Jitasu a jojoa entok jachísu au nanatia ju kokoa. Ju batchia pujpo guaijgua ili chichita jojoa, guanai umui chuaka mayuau bichák sisime. Jabeta yun jíbuako anai a pot´teko sume uka buaguamta yeu bibisata, ka jíbua peena, casi sime ú buaguame ka tuusi au güen´nake entok borojtinake.


Chan

Crece como 1 m. Hojas chinitas, cortas. La flor es medio verde-blanca, en racimos muy pequeños. La fruta es como un pitito corto. La semilla se parece a la del ajonjolí pero más chiquitas y de color café, da mucha semilla. Crece y florece en tiempos de lluvias y donde hay humedad. Se le considera cordial.

Localización geográfica regional. Camajoa, Vinaterías y la región de El Fuerte, Choix y Ahome.

Uso medicinal. La semilla se usa para limpiar el ojo colocándola dentro, cuando cae una basura, arena o alguate (espina fina). Para el empacho, se toma como agua de uso, la semilla hervida en agua en una cantidad igual a la que cabe en la palma de la mano, haciendo una ollita.

Causas y síntomas de la enfermedad. La semilla dentro del ojo crea una babita donde queda pegada la basura y se orilla. En el empacho cuando la persona come mucho basquea la comida (V. basca), se tiene desgano, casi toda la comida le cae mal y se tiene diarrea.