Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí de San Juan Ixtenco, Tlaxcala.
Rä B´atha, Ngetho Go Gehya Yä Nfadi Ma Meta Yä Ñáhñu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Kgani-ndoni, Hierba del toro, Hierba del toro, Hierba del chivo
Kgani-ndoni, Hierba del toro

Ge n´a rä ndäpo ngu nde metro rä hñets´i, ge te yä b´ai ts´u xä ntungi. Nu rä za hingi pe´tsi yä b´ini ha ga´tho rä ndäpo xä nk´ami ts´u xä m´ospi. Nu yä xi ts´u xä ma ha hingi pe´tsi rä nts´ät´i. Nu´u yä r´ay´o poni ma ñä yä za ha nu´ u yä ndäxjua man´a yä dängi ha poni nja´ti. Nu yä doni ngu yä nuni t´axi ha uni ha rä ñäxu. Nunä ndäpo hingi y´ot´i nubye dä uadi dä uäi, henge rä nge´a nzäntho ja. Te ha rä b´atha, pe ja man´a ha ya hñe, n´ehe jaha yä ñ´u. Man´a doni rä zäna rä junio ha rä zänä rä diciembre yä hiñä.

Habu kohi nu yä hnini. Nuna ndäpo ja nuni Nsanxua Ixtenco, San Pablo Citlaltepetl, Huamantla de Juárez n´e hnini Zaragoza.

Hanja dä t´ot´e. Nunä ndäpo na xahño pa rä ndähi, drä thuts´i ha n´a litro rä dehe hñu y´e ne n´a y´e rä estafiate. Nunä h´ethi ts´i xudi n´itho o nu´a rä o rä dä ne ngu rä dehe hyastho. N´ehe tsa drä thuki rä ndoy´o ko n´a mit´i yä xi nuna ndäpo xä nxa.

Hanja fudi rä hñeni. Nu rä ndähi tudi b´u to dä boni thi, n´ehe po rä tse, xä ñ´u rä ñäxu n´e rä mui. N´ehe drä thuni n´a mit´i nunä ndäpo xähño pa dä t´ot´e yä uua mbo rä titä n´ehe thi rä ngu.

Pa mar´a yä nt´ot´e. N´ehe nunä ndäpo xähño pa dä t´othe yä mbon´i.


Hierba del toro, Hierba del chivo

Planta como de 50 cm, crece en matas un poco extendidas, su palito no tiene espinas, toda la planta tiene un color verde claro un poco cenizo. Hojas alargadas, sin punta, las más nuevas salen por arriba del palo, las más viejas son más grandes y salen por abajo. Sus flores son como bolitas blancas y se dan en la punta de la varita. No se seca cuando terminan las aguas, por eso siempre hay, florece más en junio y menos en diciembre. Crece en el campo, pero se da más en las barrancas, también hay en los caminos.

Localización geográfica regional. San Juan Ixtenco, San Pablo Zitlaltepetl, Huamantla de Juárez y colonia Zaragoza.

Uso medicinal. Sirve para el aire (V. mal aire): se ponen en 1 litro de agua tres ramas de ésta hierba y una rama de estafiate. Este remedio se toma en ayunas o a cualquier hora como agua de tiempo. También se puede limpiar el cuerpo con un ramo de hojas de hierba fresca.

Causas y síntomas de la enfermedad. El aire da por salir de repente, o por el frío, se siente que duele la cabeza y el estómago. Para curar el dolor de pies, se hierve un manojo ya sea dentro del temazcal o afuera, en la casa.

Otros datos. Se menciona que se emplea para curar al ganado.