Aitüij ein aünaütu´upic, axuitzi guara´a. Guavíj, sei auarta apuan anxü xütyej pu guatü´ü `allij, tatye´etyej, ru´araj ü cüya´aran tsu´utyin puj tyáxamue´i ugastican, gua´apua xütyej puj tütü´üma´a `alli´i. Cuainavi´in puj xu´utaj cüle´ene´en. Guaxuá ai´na ütu´upij ma´agua´a `ajtye´e véjli´i, ma´agu´a vi´ira´ata´a ajté uy´ej etse, tüj püna´a. Vi´ita´a puj xuta´a `allí´i.
Yaa puj ti´i rátyaguájmee. Las Huertitas, El Panteón, San Francisco, Santa Rosa, La Concepción, El Sabino, Huaynamota, El Gavilán, El Fortín, La Mesa.
Guatarij. Ayéj cha´ataj tyí´í guaatarij tüpu´a tyíítü eiguaveeny cüyéj, nusuj ira´acájvetyi ma a´agu´a: `rauyaatsan puj ü naana´aran tüüquij iraayen tü´ütaj `uta´imün, a´achúj tü pu´an xücaj ruxe´eva´a `amej.
Yaa pu eincüm tyi icuinye yaa pu tyu´ase. Tü `utyaujüxün, nuau ira´acájvetyi ma´agua, cüyej etse, amee pij tyí´ígoupueityen, tüpu´a tyi ira´ava´atu´a ü rumu´u cüme´e; xajta pu´i e´iguatacu´ine.
Es una guía que crece en montoncitos, de 30 cm de largo, de tallo (palito) verde. Sus hojas son chinitas, talluditas, de 2 cm de largo. Tiene flores blancas, pequeñas, que están amontonadas formando una cabecita, que nacen del mismo punto donde salen las hojas. Florece en tiempo de lluvias, se puede encontrar durante todo el año. Crece en la playa del río, en los cuamiles y a la orilla de los caminos.
Localizadón geográfica regional. Las Huertitas, El Panteón, San Francisco, Santa Rosa, La Concepción, El Sabino, Huaynamota, El Gavilán, El Fortín y La Mesa.
Uso medicinal. Para el tratamiento de los golpes: se cuece la planta en medio litro de agua y se toma como agua de uso durante el tiempo necesario.
Causas y síntomas de la enfermedad. Los golpes pueden recibirse en cualquier parte del cuerpo, primero se inflama y posteriormente aparece un moretón.