Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Tonchii, Encino
Tonchii

Yoton na´no, ia ndu´u ndeton, saaton la uxi metro, Ton ndu´ton, kui nda´ton te ndakuinxi; iaxi noni kuia; ia ntsikiton tata tsimbeé te nanixi chi´ndu; Ko ichiton, ta kon davi vi´ka ia nda´aton. Nani´indoton do kon yuku davana, yuku noo krúz, yuku tsikama, dandía iki te´e, sa kua´aton tsi´iton. Vixiton.

Sa´noton. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´aton tata. Ta ña kui´i yu´undo, ta nei sa´a no´ondo, daku dando dooton te chiyu´undo. Ta nei dokondo, te chiyu´undo tekui ni xido xi dóton.

Nachon kui´i nu´undo. Ta saci kitsi yu´undo, ka´onxi te ta´vixi te neixi te makui kuxindo, ña kó dandun deendo yu´un do a ko nakatendoxi. Nachon nei dokendo, ta iakuando ka´ani a ta saxindo tsivako a tsikaya a dichi I´i a ta I´nikuaxi. Makui ka´ando te ni ndia di dokondo te dakonivixinxindo.

Inga. Tonchii ta ni ichiton ndaton toton nduton. Xichon naton ña kua´a yata, ye´e, Tirante, nda´a hacha a pala. Ño´O chinií ndu´uton. No´o ñoño sila chioton. Saxi vaka te kitsi kuachi kuachi nda´aton.


Encino

Árbol de hasta 10 m, tronco muy grueso, gris oscuro con cáscara muy gruesa y dura. Hojas verdes, duras, rígidas, ovaladas como de 6 cm de largo por 4 cm de ancho. Las flores pasan desapercibidas. Los frutos son pequeñas cápsulas o cartuchitos llamados bellotas. Se le encuentra todo el año, en temporal se sacan las bellotas y aumenta la cantidad de retoños y hojas. Crece en las cañadas, laderas y en las pendientes de los cerros como el Yucu dabana, La Cruz o Bicolor, La Coscolina y La Troja. Se considera fría.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, San Miguel Ixtapan y Tequixtepec.

Uso medicinal. La cáscara hervida en agua se utiliza para las encías inflamadas (V. mal de boca) y las anginas. En el caso de las encías: haciendo buches antes y después de las comidas. Para las anginas: gárgaras en la noche antes de acostarse.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las encías inflamadas se presentan por no lavar los dientes, originando dolor y sangrado poniéndose rojas. Las anginas se producen por comer fruta verde como la pitahaya, nanche, chupandías o cocos y geotillas; por estar trabajando mucho tiempo en el sol y mojarse los pies, estar batiendo el lodo para los adobes mucho tiempo o lavar los pozos de agua. Se siente que no pueden pasar la saliva, sienten una bolita en la garganta, se presenta escalofrío y en ocasiones fiebre.

Otros datos. El encino empieza a escasear por el pastoreo de chivos y vacas. Se utiliza para hacer arados, mangos de hachas, picos y palas, cabezales o tirantes de las casas, así como leña de muy buena calidad. Es un árbol donde anidan las iguanas que gustan de comer las hojas y las abejas mieleras en las oquedades del tronco. Las bellotas son muy buscadas por los puercos.