Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Ton lingo, Zapote blanco
Ton lingo

Yoton na´no ta iñom. dokonton, ton ndu´ton te kui nda´aton ni ku tsikidin ndu´uton ña kida chiku a inga laa. Na´no chiooton, ko koyo nda´aton, nani nda´aton ta ona cm. te ke´exi ta O´O cm. Ta yoo davi. Kua fruta ton tata ndoko ton. vidixi ta ni xixhixi, te kuxin inixi. No´o ntsikixi inindoko, ta iñoxi. Ton tindo la sakunton ia. Ñoondo, sa kuan´aton tsi´iton. Ita uiton tetuido viton No´oxi Joaquín, I iton ño´o xi tata Juan Solano yu´u ta´vi ini ñoo. I iton loma noo ton lingo ño´o xi ntsi tata Icandru. Tata vixin nduton.

Sa´noton. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´aton tata. Ta ndo´ondo tuchi, ta makui kúdundo, a ta sasnkua tuchi tixindo. Kuida oni a kumi nda´aton I tsindo´o kuan te dakendo I yaxin tekui te na kudaxi, doni te nanchikoxi, te ko´ondo te i, i datian. Ko´onchitiandote. Ta ia lingo, dokan nani frutaton, te kuidandotsi te dandoxindotsi ño´o te kundiatundo ona ki te tavandotsi kuachi sani xichitsi, te kaxindotsi kuachi va´atsi tata ta ña nda´ondo tuchi. Nachon kui dinindo a nachón ndakasa tuchindo. Ta ña xidoinindo. Ta koxixita´ando, a takana´a kuando.- vaxixi dayu´ando, naa inindo, a kuitando.

Inga. Xichonna nda´aton ña nduyukon no yuvi kixi aima kunandoo ña kuxi anima.


Zapote blanco

Árbol de 6 m de altura aproximadamente, frondoso, tronco grueso, duro, con pequeños puntitos blancos como unos ojitos hechos posiblemente por algún insecto, las ramas son gruesas de color gris oscuro. Hojas verdes, alargadas, como de 8 cm de largo, casi siempre las tiene, pero son más abundantes en el tiempo de lluvias. Flores pequeñas, blancas, salen durante el temporal. Frutos grandes y redondos de color verde, la parte de adentro es blanca y carnosa, contiene varias semillas en forma de media luna de color blanco. Se encuentra todo el año. Crece en el campo o en algunos solares. Se considera fría.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejillo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Sirve para calmar los nervios, para el insomnio o que no se puede dormir. En el caso de los nervios: se recomienda preparar un té, se ponen a hervir unas seis hojas en medio litro de agua, en un jarro de barro y se le pone un poquito de azúcar o sin dulce, se toma en ayunas de preferencia y varias veces al día como agua normal. Y se toma el pulso o el latido de brazos y piernas. En el caso de insomnio cuando no se puede dormir: se debe tomar un te caliente del cocimiento de las hojas antes de acostarse. En el caso de las reumas: se toma el té y se soba el pie con las hojas y el aguardiente y se cubre bien; el aguardiente con tres hojas de zapote se pone a remojar un día antes de su aplicación en un marrazo.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los nervios dan porque no se duerme bien, no se come bien o se come mucho dulce. Se sienten mareos, sin ganas de trabajar o de caminar, no se puede dormir y late muy fuerte el corazón. En el caso de insomnio da porque tomó mucho café o fuma mucho. Se duerme un poquito y luego se despierta sobresaltado, se siente que falta el aire, que no se puede respirar, duele la cabeza y los nervios o sienes están latiendo muy fuerte. En el caso de las reumas da porque se camina o trabaja mucho y luego luego se lavan con agua fría los pies o las manos; porque se trabajó mucho tiempo en la humedad. Se siente mucho frío en los pies o en las manos y hasta en los huesos, no se duerme, no se puede caminar o agarrar cosas pesadas.

Otros datos. Los latidos o pulsos son los brinquitos que dan las venas de las manos en la muñeca y en las piernas pegado al tronco del cuerpo, al presionarlos fuertemente y por un minuto varias veces al día se restablecen los nervios. Los frutos son comestibles de sabor muy dulces. Las hojas se usan en todosantos para ponerlos sobre los petates para la ofrenda.