Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Tsopelikxiuit, Hierba dulce
Tsopelikxiuit

Iujki kitokaytiaj tsopelikxiuit porin tsopec in moskaltia majyá kuamekatsin, mosoua, mosoua. In amo uejkapania, uan ijkón kemej mosua, ijkón monaluayotijtiuj. Ixiujyo xoxoktik, amo semi uejueyi uan istak in ixochiyo. In sayoj se taman saj in onkak, nejín xiujtsin, in xiujt-sin semi tasojti, tikajsis nikan onkak pero semi ueueja. Uan ijuak se kitemoua, in no kemej eski nesi uan poliui, uan se tiempoj kipia ijuak uaki, uan se tiempo ijuak sepa seiia. Onkak nikan uín, uan kemej se kiixmati, se kiita kampa onkak achi miak mosoua, uan yej ika se kimati amo noyan mochiua. In mochiua kampa onkak in xonoochpauas itsajtsalan uan kemej in kajkaltsintan no mochiua. In amo akaj kitoka ta in mochiua saj. Itech junio uan julio ikalakiyan in xochiyoua ya, posoni ya mochi in xochit kualtsin ojololtik. In eski totonik porin tepeleuia miak.

Kani in mochiua. Mochiua nikan uín uan ne tanikuakopa, San Miguel, Ayotzinapan, Xaltipan, Xaltepec, Ayoapan, Tonalix.

Ton kokolis in kipajtia. In xiuit semi kuali pajti kemej in siuamej mopaleuiaj ika se konet, yejua in nejín xiuit tayij, pos ipa ijkón nesik uejkauj totatajuan kikuij porin semi kuali, semi kualtia para maj motsakuili in ininchikaualis, maj amo semi tel paño. Se kimana se ueyi takitskil uan maj se tayi.

Keyéj tekui in kokolis uan keniuj in se kimati. In se ichikaualis peua panoua kemej in se kichiua se inchiualis uan se kiajokui teisá etik, uan se motanouia, se kajkaxani nochi kemej se yetok. Peua majyá se tachia tokosyan, se ixtayoua, uan tekui totonik uan tekokoj se itsontekon.

Toni ok más tanechikol kipia. Onkak okseki xiuit no iujkitik ya ika se moixkayaua, sayoj ke yej amo tsopek.


Hierba dulce

La llaman así porque es dulce, crece como si fuera bejuco, no muy alto, se tiende sobre el suelo, así como se tiende, así va enraizando. Las hojas son verdes y chicas. Sus flores son blancas. Sólo hay una clase, es difícil encontrarlo, aparece y desaparece, es decir, hay épocas en las que se seca y vuelve a brotar. Cuando uno la conoce lo encuentra en gran cantidad. Nadie la cultiva, se da sola. Florea en los meses de junio y julio, sus flores son unas bolitas muy bonitas. Tal vez es caliente porque ayuda mucho.

Localización geográfica regional. Se da por aquí y en la parte baja, San Miguel, Ayotzinapan, Xaltipan, Xaltepec, Ayoapan, Tonalix.

Uso medicinal. Cuando una mujer va a dar a luz (V. parto): se hierve un rollo de esta hierba y se toma y luego va deteniendo las contracciones, las controla para que no sean demasiado fuertes. Desde hace tiempo, nuestros padres lo han venido utilizando como remedio.

Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando una mujer tiene hemorragia fuerte es por hacer sus quehaceres y por levantar cosas pesadas, entonces recae y hay dolor en todo el cuerpo, se siente mareos, hay calentura, dolor de cabeza y ve uno todo amarillo (V. hemorragia vaginal y recaída de la parturienta).

Otros usos. Hay otra planta parecida a la hierba dulce y a veces se engaña uno con eso, pero esa no es dulce.