Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Pima de Yécora, Sonora.
Eg b´sh sham kokodag buy k´gad egtaam oishkam ob sa´e Yukxan, Sonortab g´rakab
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
J´bal sa´igar, Hierba del aire
J´bal sa´igar

J´mak sa´e 1 metar t´ycob tuk aj kokomrak jajag nukad k´shi lal t´tbtam tukan t´dg mash eg jajgar shi datpaktaam tum lal obid taam. Eg mashad shi j´pkan Noviember g´Enertan eg jajgar jodba´a eg dutkiotan ep ipañaj b´sh eg dudag a bimon, eg nonber kukgan las giosgar g´ar lal huaamtaam mash lal gioshgar eg shampualtaam shi lal gioshik b´sh j´m g´ar Junioj k´shi Juliojtan eg dudak ep shontan ep ipañaj o bubaj. Lal tatgarjojnak k´shi palchaam nombaamtaam. Egtaam sa´e g´ar lal kakabligtan shi j´pkan oidag ep g´ar j´beg eg tua amiajkan shi mu´e jojdakan shasharapkan k´shi lal babiejtan. Otubertan mashad shi k´gad eg nashgash buiy eg jajgar k´she ap dashaj shi gakajkan k´shi ep k´g `kajkan.

Oidag j´beg ameg egtaam sa´e. Vakash Mo´or Kabliaktan, Chuchupat Kabliaktan, Tuaj babijtan, Pilartan, Vibtan, Im shi tuk t´legtan.

Aiktu buy k´gad. Eg `rab nakar kokodag buy k´gad eg jajgar k´g shonbiaj eg aceit a guiash buy bn´ bngdaj algodontam dashaj o li biloshtan k´she nakar `rab dashaj ep j´mak vibnatiaj eg jajgar bn´ ik m´jdiaj eg cubish nakar tukob buishanaj. Eg mo´or kokodag o eg im a `liajkan eg ob j´gdiar eg tutor dashaj k´shi mué lal jajgar am toaj k´she eg j´bolgar jubshaj.

Egtaam a tataj eg kokodag. Eg ob eg nakar ko´okan ik bai gojkan k´she bg´ maskaj `rab kuid k´she ep moor ko´ojkaj k´g juk jaat am dashaj bajba k´g jukliaj k´she toñliaj nakar `rab.

Eg mo´or ko´ok´liaj im k´g a jugan a tuak buy bushan eg shudag k´g juajkan ajkad a baknan k´she ep tuak buy bushan shi j´bal j´pkan ajkad ep kokliaj eg mo´or o shomag ayag.


Hierba del aire

Hierba que alcanza 1 m de altura, tiene raíz gruesa, un poco ramificada. Hojas anchas y alargadas de color verde subido, puntiagudas; en los meses que hace mucho frío, de noviembre a enero, tira la hoja para volver a brotar en tiempos de las aguas. En la punta de las ramas crecen las flores que son de color amarillo como el cempoal sencillo, muy chiquitas, se dan en racimos. En junio-julio con las lluvias de verano vuelve a brotar. Crece en los cordones, donde hace mucho frío, donde hay encinos, en terrenos pedregosos, entre las quebradas y peñascos.

Localización geográfica regional. Sierra Cabeza de Vaca, Sierra del Chuchupate, Sierra Peña Blanca, Los Pilares, El Tabaco y El Trigo Moreno.

Uso medicinal. Para el dolor de oído: se muele la hoja mezclada con aceite de comer, se pone en un algodón o trapito, se coloca en el oído. También se puede hacer un cigarro con las hojas, se quema y el humo se sopla hacia dentro del oído. Para el tratamiento del dolor de cabeza o ataques: se pone un bracero y se echan algunas hojas, después se cubre la cabeza y se respira ese aire.

Causas y síntomas de la enfermedad. A la persona que le duele el oído, éste se le inflama y se le pone colorado por dentro y le duele la cabeza. Necesita algo caliente que le de calor al oído.

La cabeza duele cuando no se come a tiempo o se sale después de bañarse con agua caliente a una corriente de aire frío (V. frío-calor).

Otros datos. Se recomienda colectar la hoja en octubre y guardarla en un lugar seco y sombreado.