Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Tepehuana del Sur de Durango.
Na Tu´ Jix Dhuadhi´gu Gampix O´dam Tir Kam Koriankam
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
A´lh, Jija´ Mai, Maguey, Masparillo
A´lh, Jija´ Mai

Gu jija´ mai, ge/´ge/r tu jaa´ ko´kmarak jix guupuk, gio na jix jo´i´ kukgaran giojuju´ndharan, xikoolhim maap daagixka´ gu jaaga´n, jix u´uam tu yoot kuugaran bhaan gu saabga´ n, julhiik jup jum tiiti´ gu yooxga´n no´ ka jix mamoik. Jukgam ja´p jix joi´ñ gio tatsap ja´p, g+mm+j+ jix jai´chka´ gu jija´ mai, dai junio d+r bhai ji yoota.

Na jaxchu´m pue´mblos puchu´m jix jai´ch. Canoas, Gavilanes, Koba´ram, Tbaatam, Giotam, Ai´cha´m, Koxbilhim, Jukt+r, M+i´ñcham.

Na tu´ jix bhai´. Gu komi´ñ gu mai gu io´m jix komaalhik jix dhuadhi´ no´ i´rpok gu jiñ dhaadak, piam no´ añ jix jikchix, na añ mi ch+kia´ na ba´ ki´n cham ka i´rpokda´. Pui´ jup jir am, na añ i´ya´ jidhoolhxim gu jaaga´n, na ba´ki´n cham jum kuupa´ gu jiñ kuxbo no´t jiñ k+i gu naks+r. Gu taka´n pui´ jup k+ksa gu +´+r, gio pui´ miak jup buppa no´t jiñ k+i gu naks+r na añ ++k+i s+lh mi ch+kia´ na pai´ jiñ k+iya´.

Na tu´ pui´ chu bua. +´rpokia´ gu jiñ dhaadak no´t jaroi´ bha jiñ g++´jiñ mo´am, piam no´ añ pui´ cham ja bonmat oir+ no´ io´m jix chatoiñ.

Pui´ up no´ añich tu´ k+´n jiñ jikiich jiñ chuuku´am. Pui´ jup +´rpokda´ gu jiñ dhaadak, no´ añ cham bhai´ tu kua´, no´ añ cham j+´xdha´ aixim k+´n tu biisu´n gu jix chu io´bkam. Pu´ñiba´ amp+x pui´ jix chu jum mamoikka´, amp+x pui´ cham k+kkada´iñ, amp+x pui´ xikoolh chu jiimda´.

Na tu´ jup jum búa k+´n gu mai. Mu ja´p jukgam aixim tu´m jai´ch gu nai. Jum jumdat toom jup jum bua, gio na am aixim buat: a´rpus jup ja bua, a´sak, t+ttropiñ, gio ia´ptara´. Gu i´gok mai am bhaan d+r jup busaaxiñ gu i´gok m++bat gio na jum biiñchr. Jai´ gu mai jup jum ximaattar. Gu saabga´n gu mai jix i´ob gu gai´xim, sia gu penkasga´n jup jix i´ob mamaixim. Ju kua´ gu yooxga´n na ach julhikga´n jix maat. jidhoolhxim jix i´ob, piam gisaarxim gu julhik.


Maguey, Masparillo

Planta con pencas anchas, gruesas y fuertes. Con espina en la punta y en las orillas, empalmadas unas con otras como en rueda. Flores amarillas y se dan sobre un tallo o quiote alto, las muy tiernas se conocen como juricas o balluzas (juhlik). Crece en cerros y barrancas, se encuentra todo el año. Florece a partir de junio.

Localización geográfica regional. Canoas, Gavilanes, La Candelaria, La Guajolota, Llano Grande, San Francisco de Lajas, San Francisco de Ocotán, Santa María de Ocotán y Taxicaringa.

Uso medicinal. Para detener hemorragias (de nariz o de herida): se aplica localmente la cutícula de la hoja (V. fortalecer la sangre). Para evitar que se cierre la garganta por piquete de alacrán (V. picadura de alacrán y viuda negra): se toma el té (cocimiento) de una penca de maguey masparillo. Como remedio para la anemia: se utiliza la raíz de otro. Para piquetes de alacrán: se aplica localmente (en la picadura) la penca de otro más.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las hemorragias de nariz dan por un golpe o por demasiado sol. Las de herida, por cualquier causa que rompa la piel. La anemia viene por falta de suficiente alimento o por no comer variado o por falta de verduras y hortalizas frescas. Se siente debilidad, falta de ganas de moverse y mareos.

Otros datos. Existen varios magueyes en la región, de ellos se saca ixtle (tom) y fabrican morrales: el asak y el arpus, así como sogas (tirbiñ), cordones (sakalik) y suaderos (i´apta´ra). De los magueyes se saca aguamiel (i´gok) y se fabrica mezcal o guachicol. De varios de ellos se hace un caldo de cabeza de maguey (ximat). El quiote tierno (sab) se cuece para comer, y también se comen las pencas asadas. Las flores tiernas (juricas o balluzas) (juhlik) se comen cocidas y luego guisadas en un platillo que se llama juhlikga´n.