Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Totonaca de Papantla de Olarte, Veracruz.
Xa Tatzok´ni Lic´uch´un Tutunacu Xa Lac Kachiquin Xla Olarte, Veracruz
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Ch´apisa, Chapis
Ch´apisa

Hua amá aktum tuhuan, xla aktuy o aktutu metro xli lhmán o más, cumuela achu tasihui mayac, Ikxpak´enitni laklanga (30-50cm. xlipak´alangan). Ik xanat ta pulha nak xakstanitni xa mayac, lakxtum cun lakana pank´a ikxpak´en, litasi la achu ik xanat cartucho o ik xanat anturios, ix culor laksnapapajhuán y tziná laksukuku. Ix tahuacat lak´tzutz´ok´o o laksmukuku y ix pulakani k´alhi ix tanut cumu la´ ha xla puxulukuat. Xana xlihuac´ k´ata. Staka nak quihui, nak xchaxpanitni quihui o kaj akxní nak xakspun chihuix, nak ak´xk´ol o nak kacurralni. Nak kaquihin y nak kamak´ataman.

Aná niku la´. Adolfo Ruíz Cortinez, Allende, Aktzu tzukswat, Ak´pulut, Belizario Domínguez, Cazuila, Emiliano Zapata, Joloapan, Kachiquín xla Olarte, Kak´atit, Kapuksnanquihui, Katzukswat, Lank´a puxka, Lán xtalakawan xla Juárez, Morgadal, Pueblillo, Puksnanquihui, Puxni, Saksi ch´uch´ut, Sombrerete, San Pablo, Unión y Progreso, Xk´am, Xkh´oyot sip´i, Xtakni puxka, Xtakni taxtunú.

Lic´uch ´un.Mak´huan ix tahuakat xa pupun xatalak´kaxlahuán tlan lipaxkan para k´alhiyan pixi, tzitzi o para taputokxnita. Natlan xpupukan ixtahuakat y cun ikstajat hualinikan aná niku talak´alhinit.

Xquiltzucut y xa tatat. Amá pixi y tzitzi, liquiltzuku para makxina y na xgh´aliya, purqui na lak´alhi min makni.


Chapis

Es una hierba de 2 a 3m de alto o más, cómo una enredadera. Las hojas son grandes (30cm de largo). Las flores nacen en la punta de la planta junto con las hojas jóvenes (cogollos), son cómo las de cartucho o los anturios y de color amarillo claro o eremita. El fruto es rojo o amarillo y por dentro es como la granada. Toda la planta tiene una lechilla blanca. Florece todo el año. Crece sobre otras plantas, por ejemplo sobre los troncos de los árboles o las ramas de arbustos. A veces sobre las piedras de cantiles y postes de las cercas. En acahuales y montes.

Localización geográfica regional.Adolfo Ruíz Cortinez, Agua Dulce, Allende, Arroyo Grande, Arroyo Verde, Belisario Domínguez, Cazuelas, Cerro del Carbón, Chote, El Carrizal, El Cedral, El Cedro, El Palmar, El Palmito, Emiliano Zapata, Joloapan, Morgadal, Papantla de Olarte, Polutla, Poza Verde, Pueblillo, San Pablo, Sombrerete, Totomoxtle, Unión y Progreso y Vista Hermosa de Juárez.

Uso medicinal. Con el fruto hervido en agua se prepara un líquido que se usa para lavar la piel con infecciones de verrugas, granos y llagas. El fruto también puede "soasarse" para sacarle la sustancia y luego untarlo en las partes infectadas.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las verrugas, granos y llagas vienen del salpullido, provocan picazón e irritan la piel.