Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Lota, Ruda
Lota

nu fiño te´e edyi na m. nu na xu/ tr´u/ ma te´e (te´e kja na xu/tr´u/) nu za´a na xu/ru/, dyanrra pesi m xi na ts´ike, me ts´isejeji, nu nrrana/ na k´axtr´u/, pese kja nu ñi, nu abri, me na xii, dyagajo´o, te kja. ngumu/, na paa.

Jango pese, kja ngumu/ nu ñiñi, boncherre, San Luca Ocotepec kotu/, San Pancho nase, San Pedro na nrra/a/, Concha nu poo, xamigue ne Choteje.

Pjeco na jo´o. kuantr´a/ji, nrrama, choku/ nu ye ts´itri ma pesi nrrama ñe ma xitzi. Kuantr´a/ji: chevi xitzana/ xu/ru/ o liza, xitzana/ tre, ñie/che mbaja k´anga ne na tr´oxu/, xu/mu/ dyo, joxu/mu/, kjana xichi pare (ye litro) kjana tzapuji ra fresco (nrre vaso) nu ña/ ra tzapuji, ra chumbu/ji piru, altamiza, mifi, kjana nrru/tr´u/ co nu para, ra tzapuji ro mbedye in nrreje kja nu sarte, kjana juampu/ ji nrrexe nu cuerpo o nrre chamba/ji nrre ñie/che. Nrrama: ra mba/nu/ re chumbu/ji mifi, ra ñuxpu/ji na dye na no´o nrre na., ñe ma siji, ma ra xaji, ñe mara chamba/ji ñie/che k´anga ñe pare ra ka´a, ra jiaxpaji a ñi gomu/ o ra tzaji nrreje, ra tzapu/ji ma dyara dyobu/, nguekua dyara unu/ nrrama, nu xi na ra mbanu/ ra chombu/ji na punku/ fino mara siji. (V. Altamiza, Koñeche, Salvia na jo´o). ma mareado ma pechi nrrama, ra siji ma dya mbanu/ ra chevi altamiza re chevi nu na tr´oxu/ nu muru. Choku/ nu ye ts´itri: ra mbanu/ kja nrreje, kja na unu/ ra si. Xitzi: ra tzapu/ji ra mbeche a tr´i´i nrrexe nu fiño ra chamba/ji nu pare (V. altamiza). nrrexe nu cuerpo.

Jango va e/ nu nguijeme. Kuantr´a/ji, ma unu/ji nrrama na tz´etz´i me ja/sa/ na pa; pa/ra/ji ma kapu/ji na muru. Nrrama. unu/ ma pedyeji a tr´ii, ma pedye ne ye ts´itri ma nigu/ji nu ye pale, unu/ji ma kamaji na meje, pedye nu nrrama kjana unu/, ñetz´e demayabo, dya pesi fuerza, ñonu/ y dya tzetrr´ee yne ra choku/ o ne ra unu/ diji. Choku/: ma unu/ nrrama. Xitzi: nu ts´itri unu/ ma mena pa´a.

Pjeco xi ne ra mba/raji. mamaji nu Iota pesi nrrama, nguekua ma kjaji chamba/ji pare, piru, dyara jiatr´i na punku/ lota.


Ruda

Planta que crece hasta 1 m y luego se amplía a lo ancho, tallo rasposo. Casi no tiene hojas, son pequeñas y muy estrelladas. Flor amarillita, sale solo en las puntas, desde el mes de abril. Tiene olor fuerte y sabor desagradable. Solo crece en las casas. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. San Jerónimo Bonchete, San Lucas Ocotepec, San Juan Cote,

San Francisco Solo, San Pedro el Alto, Concepción la Venta,

San Miguel la Labor, Chotejé.

Uso medicinal. Limpias: junto con hierbabuena china o hierbabuena lisa, hierbabuena del monte, toronjil rojo, morado y blanco, altamiza, epazote de perro, epazote de comer, se remojan en 2 litros de alcohol y se refriega con ello como refrescándose, medio vaso. Otra variante de la mezcla es con pirul, altamiza y estafiate, se queman en alcohol, se sudan en un sartén y se restregan por el cuerpo, en ocasiones se incluyen otros medicamentos. Aire: hervida con estafiate, se utiliza una rama grande de cada una, tanto para tomar, como para dar baños. También se remoja con toronjil morado en alcohol, se unta en la nuca o se preparan en té, el tratamiento es a la hora de acostarse, para que no le pegue el aire. Para el mareo provocado por aire, se toma hervida con altamiza y mezclada con la clara de un blanquillo. Vómito de los niños: hervido en agua, se les da a tomar. Abotigado: se hace un lavado por fuera con todas las plantas remojadas en alcohol (mencionadas anteriormente en limpias), por todo el cuerpo.

Causas y síntomas de la enfermedad. Limpias: cuando les da un aire fuerte, tienen mucha calentura; lo diagnostican con un huevo. Aire: les da por salir al frío, a lavar con los niños; por alguna caída; a los señores, les da cuando sacan un tramo de tierra para hacer un pozo, el aire sale de ahí y les pega (V. mal aire). Se ven desmayados, mareados, sin fuerza, comen y no les hace provecho el alimento, con ganas de vomitar y en ocasiones con diarrea. Vómito: les da por un aire. Abotigado: a los niños les da por calor.

Otros datos. Se dice que la ruda tiene más aire, por lo cual para el tratamiento del aire se revuelve alcohol, pirul y poca cantidad de ruda.