Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Ita ia di´i, Santa María
Ita ia di´i

Yuku ya´a sa´nu nu itu o nuke´e we´e nu te wila sa´a xi, ío kue´e nda´a wixi xi ko luchi te tichi´i nda´a xi, wita xi nuu io yute xi, kuixi ita luchi xi, na ka tikingui luchi ka ita xi. Ni´in nu xi ndidaa yo nusa kutunu xi te kun´un nuu nu xi.

Ñuu nuu Nakua´no Yuku Ya´a. Ñuu Yodo Kunu, Ñuu Diuxi, Ñuu Tnu, Ñuu Tidaá, Ñuu Yute Yaa.

Nanchoo Kuentniu Nu Xi. Ku´xi in yuku u´u tuku, te xenie´un sa kada tana nu nuu ku´u xiti nu te nuu tna´an nu ka´ni, daui sa ñu sanquida´a. Tastu no nuu nu´an in tindo´o ndute te ñu dakee nu uni kuun nuu luchi xi. Ko´o nu in yaxi ndute ya´a uni welta in kiwi nuu ñata kaa ka nu dita. Nuu ku sa naku´a nu da´a nataka nu xi xi´in inka inka yuku te da kuentniu nu xi.

Nanchoo Kesa´a Tenanchoo Ku Nuu Yna´an Nu in Kue´e Ya´a. Nuu ku´u xiti nu ku sa xikonuu nu nuu wide o kunkoo nu nuu kaxi, tna´an u´u xiti nu, da´i xi te chi´i lo´ndo xi. Nuu ku in ka´ni, ku nuu nduyo nu o nuu wichi tuu nu nuu i´ni, ke sa´a ku wixi nu, tna´an u´u dikino.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Xenie´un xa kuña´an nu xi´in chikutu di´i nuu ña ya´a da´a ti kuña´an nu uu uni litro ndute ya´a.


Santa María

Es una hierba, crece 50 cm de altura aproximadamente, su tallo es delgado, sin espinas. Sus hojas son pequeñas de forma como las del cilantro, pero un poco más anchas, frescas son blandas, secas están duras, tiernas son verdes, crecen en todo el tallo y las hojas viejas son del mismo tamaño y se ponen amarillas en su parte inferior. Sus flores son blancas, están como estrellitas, su botón es pequeño y amarillo, semejante a una semilla y al abrir se ve como estrella. Florece en cualquier época del año, cuando es dañada por las heladas de octubre a enero, se renueva constantemente. Crece en los poblados, en el centro y en terrenos húmedos. Es amarga y se considera caliente.

Localización geográfica regional. Yodocono, Diuxi, Nuxaño, Tilantongo, San Pedro Tidaá y Tlatayapan.

Uso medicinal. Antes del parto, para dolor de estómago y para calentura: tres cogollitos, se ponen a hervir en medio litro de agua, se toma el té tres veces antes de los alimentos por un día. Para limpia: se ocupa todo desde la raíz, tallo y flor, se combina con ruda, con hinojo, ojo de capulín y alcohol, después se quema, se pone directamente en la parte enferma o todo el cuerpo se limpia. (V. aflojadura)

Causas y síntomas de la enfermedad. Antes del parto: por estar embarazada; síntomas, dolor intenso, sudoración, escalofrío, desamparo o angustia. Dolor de estómago: porque no se ponen zapatos y andan descalzos o comen alimentos pesados o contaminados; síntomas, no les da ganas de comer prefieren estar acostados, se empiezan a vomitar, les gruñe el estómago. Calentura: cuando llueve por los cambios de temperatura; síntomas, les da dolor, calor, se sienten débiles, sin fuerza, sin ganas de comer.

Otros datos. Se les da a las vacas en parto, cuando no pasa el becerro se les da 2 litros del té.