Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Ton nduku ño´ma, Escobilla
Ton nduku ño´ma

Sa´noton ta 1 metro dagua, caxin ndu´ton te ton ndu´uton, lo iñoton, ia kua´a ramaton, te ia nda´aton kuxi te pipinxi, ia kidin nda´aton. Kuan itaton te vivi´ixi kua´a. latón ini kuia, Saa itaton ta ni ndesa´a davi. Ia kua´aton yoyukan. Iniyoko, noo tsitin, chikuku, noo teño´o, ndeni ni kui Nani´indoton. Tatan i´ini nduton.

Sa´noton. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundí te Yodokintsi.

Va´aton tatan. Ta natavi nde ni ni´i a ñani ta´no sa´a kitsi ndakando, kochi, tsi´ina, litu a ta ni yoo´oni´ni sa´ando anda´ando. Nakua dindoton; di´na dadandoton noo yaa danite chitundoton nde ni lakue´e te chidokon doxi tsikoto. Nachon ta´no sa´a kitsi a nacho takuendo. Xikani´nitsi, tetuta´antsi, a kanina yu sa´atsi ndo´o takuendo ña sa´ando yuku, nangando burru, nakasando. Makui kakando, ka´onxi te ta´vixi, takue´endo ña dadikindo pelota, a ta xinindo te nduaando.

Inga. Kuna´antsa nduku ño´ma xichoña´a yuno´o ta kukoni ño´o kokuxi. Xichona nduku ño, ma ña natsi´vi iniva´e a ye´e ve´e.


Escobilla

Planta que llega a medir hasta 1.50 m, tallo duro, leñoso, de color gris, sin espinas, con muchas varitas alrededor del tallo, que en conjunto forman una escoba. Hojas largas, angostas, de color verde y pegajosas. Flores amarillas, llamativas formando grandes racimos. Se encuentran todo el año, pero florecen en la temporada de lluvias. Crece en los cerros, laderas y cañadas. Es do naturaleza caliente.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejillo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. En el caso de fracturas (V. quebradura): se recomienda sobar previamente la parte dañada y luego colocar las varitas con hojas alrededor de la zona afectada. Otras personas calientan las varitas y soban la zona fracturada.

Causas y síntomas de la enfermedad. Se fracturan las gentes porque se caen del burro en el campo, tropiezan con alguna piedra, juegan basket-ball o están borrachos.

Otros datos. Se utiliza este remedio para curar a los chivitos, puerquitos o perritos cuando se fracturan. Es un material indispensable en la casa para hacer lumbre, siempre se tiene un manojito de escobilla seca. Es utilizada como escoba para barrer los patios. Abundante en las lomas El Panal, El Ratón, La Tortolita, Nooteño, Loma del Burro y otras.