Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Kata, Sábila
Aloe vera (L.) Burm.
Kata

Ia nda´axi tata nda´a yavi, koñoxi te ia iñoxi, kana ita tata tonyutu titi, ita kuan; ku ichi nda´a kata. Xitia de´exi nde ichi kata sa´no. Konindoxi ini ñoo, yu´u ta´vi, yui, dandia, nduxi tata vixi. la ui tan´a kata: kata ton te kata kuxin.

Sa´noxi. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, San Miguel, Yukundí te Yodokuntsi.

Va´axi tata. Ta daando a ta ndo´ondo yoko inixi; ko´ondoxi te kutuxi plantilla sa´ando te dinindo va´axi ta kon kuan tixi mee, kindiando dutuxi te daki´indoxi mive kuachi va´ax ña saxi tsindaku ka´ave. Va´axi ña tavindo nde ni ni´i o nde ni tu tsi do´ma. Va´axi nde kana ntsi´i indo a sa´ando te xichixi, chikandoxi yaa te natavixindo.

Nachon kikuendo dokan. Ña iakuando ka´ni, xixi I´nikuando a daakuando kida yuno´o. Ka´on tixindo, Sa´on animando. Kon tixi mee kuachi ko inonave, saxive ño´o a xixi tan´a nanave. Xixi kuana ndua a ña vidi. Sakuve te kon kuan tixive te kana chi´iño yu´uve; tu tsido´ma ta kua´ando chindo toton a ndani´indo yu a yoton te ku sakindo mindo.

Inga. Kata kuxin ndu ña va´aka, yachi kidaxi tata; kokonkaxi no kata ton. Kui kuxindo itaxi ndaton adinxita yutexi, cho´oxi noo xio te kodondo in te kadindo teya´a te kuxindo.


Sábila

Planta carnosa, con las hojas unidas en la base del tronquito. Hojas de 10cm. de ancho por 30 a 40cm. de largo aproximadamente, blanquecinas o verde oscuras con tonos rojizos, y con espinitas a lo largo del borde terminando siempre en piquito. Flores amarillas, salen de la parte superior de un pequeño quiote de más o menos 50cm, tienen forma de cartuchos dispuestos alrededor del quiote. El fruto casi no se ve, al igual que las semillas. Se encuentra todo el año tomando más vigor en la temporada de lluvias que es cuando florece. Crece en los solares, a la orilla de los caminos, en barrancas, cañadas y laderas. Se considera fría.

Localización geográfica regional. Chinango. Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejillo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. En el tratamiento de algunos tipos de granos que se infectan: se calienta en la ceniza de la fogata una hoja abierta a la mitad y se caldea la parte afectada hasta donde se soporte lo caliente. Para despertar el cuerpo: se corta en rebanadas la pulpa de la hoja y se coloca en la planta del pie, en la frente, en la coyuntura del codo y untada en la palma de las manos. En caso de calentura: se abre la hoja a lo largo y se pone como plantilla en la planta del pie y se amarra en la frente. Para madurar el barro enterrado en las asentaderas o cualquier parte del cuerpo: se caldea la zona con la hoja abierta y caliente hasta que reviente. Para curar las almorranas (V. hemorroides): se usa el mismo procedimiento. Como purga o para facilitar el vómito: se toma el jugo de la hoja con agua. Para calmar la tos: se toma el té (cocimiento) o se hacen buches. Cuando los niños recién nacidos tienen alforra: se corta una hoja de las más tiernas sin nada de espinas ni bordes gruesos y se usa como supositorio.

Causas y síntomas de la enfermedad. Algunos granos se producen por la picadura de insectos como el tsiaba que ocasiona mucha comezón y al rascar con la mano sucia se infecta. Los tsiaba se crían en el estiércol de las hormigas arrieras y abundan en tiempo de lluvias. En caso de enfermedad de la garganta sin presencia de calentura con dificultad para pasar comida, líquidos y mucha tos se provoca la aparición de la calentura despertando el cuerpo. La calentura se da cuando el cuerpo se defiende de la enfermedad en la garganta o en el estómago. Los granos enterrados o abscesos se originan por haberse sentado sobre una piedra o la tierra muy caliente, presentándose ardores muy fuertes y un color rojizo en el lugar afectado. Se pueden presentar también por falta de baño. Las almorranas salen también por sentarse en lugares calientes, se inician con bastante comezón seguida de ardores y sangrados. La purga se hace cuando hay lombrices o gusanitos en el estómago de los niños que hacen suelto y a cada rato. Las personas mayores se estriñen mucho, no hacen completamente o hacen como los chivitos y con babita. Para ayudar al vómito cuando ha hecho daño alguna comida, haber comido en exceso o para los borrachos que no pueden vomitar. La tos se produce cuando se come fruta verde como la pitahaya y el nanche o por mojarse después de estar trabajando mucho tiempo en el sol. Se siente que se reseca la garganta, raspada la garganta y dolor.

La alforra en los recién nacidos alimentados únicamente de pecho se da porque la madre comió muy picoso el huaximole, haber comido guajes o mezquite crudo. El niño con alforra está muy inquieto, llora mucho y tira mucha babita, además de tener la colita roja y pujar mucho.

Otros datos. La sábila más efectiva es la de hojas blanquecinas, además de ser más carnosa y permitir hacer las plantillas con mayor facilidad y obtener las hojas tiernitas más fácil. La flor en botón es comestible. Se corta y se coloca en el comal de barro tapándolas con un plato de barro. Se dejan hasta que chillen y suelten su juguito para poder agregar sal y moverlas. Dependiendo de la lumbre se deja pasar un tiempo moviéndolas dos veces más hasta su cocimiento cuidando de que no se quemen. Se acompañan con una salsa de chile verde o guajillo. Las flores maduras raspan la lengua si son ingeridas.