Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Xalkuouit, Xalkuite, Xalkuite
Xalkuouit, Xalkuite

Iujki kiluiaj porin tatapani in kuouit, uan ieuayo majyá xalin xiini. In kuouit moskaltia kemej eyi metroj de eujkapan uan xaxakachtik, ixiujyo alaxtik uan tepitsin patauak, ijuak uaki motetsiloua kualtsin. Ixochio istak uan mijmimiltik, tamati kemej yon velitas. In nochi in xiuit onkak, amo keman ixpoliui. Semi kiuelita mochiuas kampa xaltaj uan kemej in kampa takuechaujtok, no mochiua kemej in ojtenoj. Xochioua kemej in metsti de mayo. In kuouit totonik.

Kani in mochiua. In mochiua nikan uín ne tanikuakopa: San Miguel Tzinacapan, Tecoltepec, Xaltipan, Tetelilla, Reyes de Vallaría, Ayotzinapan, Xallomaj, Xaltepec, Tuzamapan.

Ton kokolis in kipajtia. Semi kuali para in nexuitil. Se kipisiltsatsayatsa in xiuit uan se kitalilia tepitsin tenexistat, ompa se kipiki, uan se kitikotalia maj ixki, satepan se kikixtia maj seui, kuali se kitalilia se pili oso se tokniuj tein ueyi. Ijuak seuia se kitojtoma uan maj se kitalilia iyolikan uaniyolixpan, maj se kilpili ika se tilmaj.

Keyéj tekui in kokolis uan keniuj in se kimachilia. In nexuitil tekui komo se teltakua, oso kemej in se takua tiotak ya uan niman se motekati. Uan pilkonemej moxuitiaj kemej in temoman kauantok yajka kikuito kuouit, oso teisá tikotenoj kichiujtok uan iujki kichichitia in pili. Ijuak se moxuitijtok tekui soneuilis, se mijsotasneki, se kanapepexoka uan tsojyak se mijpotsa.

Toni ok más tenechikol kipia. Onkak teyi taman xalkuouit, ome taman kualtia sayoj para kuoujtatil.


Xalkuite

Así se llama porque el tallo empieza a partirse solo y la cáscara se parece a la arena cuando se cae. Este árbol crece 3 m aproximadamente, el tallo es rasposo, sus hojas son lisas y un poco anchas, cuando se secan se tuercen. Sus flores son blancas y alargadas, parecen velitas. Esta planta se encuentra todo el año, nunca desaparece, se da muy bien en los lugares arenosos y a orillas de camino. Florea en el mes de mayo y es caliente.

Localización geográfica regional. San Miguel Tzinacapan, Tecoltepec, Xaltipan, Tetelilla, Reyes de Vallaría, Ayotzinapan, Xallomaj, Xaltepec, Tuzamapan.

Uso medicinal. Para el empacho, se le puede poner a los niños o a los adultos: primero se despedazan las hojas, se le pone un poco de sal caliza, se envuelve bien y se echa al fogón para que se cueza, luego se saca y se deja que enfríe un rato, se desata y se le pone al enfermo en el vientre y por la espalda y se le amarra con una tela para que no se le caiga.

Causas y síntomas de la enfermedad. El empacho da por comer mucho y a veces da porque al terminar de cenar, luego se acuesta uno a dormir. Las criaturitas se empachan con la leche materna porque la madre va a traer leña o porque a veces está haciendo sus quehaceres cerca del fogón y se calienta mucho su cuerpo y así amamanta al bebé (V. enlechado). Hay sofocamiento, se tiene ganas de vomitar, hay mucha saliva en la boca y al eructar, sale un olor agrio por la comida descompuesta en el estómago.

Otros usos. Hay tres clases de Xalkuite: Talpanxalkuite, Kuoujxalkuite y el Xalkuite, las dos últimas clases sólo sirven para leña de la cocina.