Yi´p pim 1 metro i yukmi´, poopotam i mooya´ i ki´ityityam, i pak ke´nam epasu´tpi´k. Yi´p pim yo´nyajpa tun annaaka i pootikjom.
Jutyam tam pa´tpa. Yagats Lumuj, su´unaxyukmi´.
Tyi i cho´yi´ypa´. Chiini´ anti ke kupo´ab tum yoomo´: sostap tukuten i koobak (i tyiichak), tukuten clavo wi´kuychoy 7 witypimienta i tum xutyu´ gayuj je´m ma´ytyapa´pik manzantikmi (Capni´in), tukuten litrujomni´, tsaktap 15 minutojom juktiyukmi´, toptap mijmi litro y je´m demaj akkuchinkatap je´m yoomo´ i pu´u yukmi´ i i yoomokuy akkuchinkataptyim. I kun je´m mijmi litrujompik, sostap kun tum ruedaj chokolati´ i pijtyipijtyi´ ak uktap je´m yoomo´ jesik in anpi´gam tooya´ ini ity.
Tyi iga´ ta matspa´ je´m ka´akuy. Jesik kupo´ay´pa algun yoomo, sosaytyap i agugtap pa ke jobityim na´yiñ je´m tsiixi´.
Hierba de 1 m de altura aproximadamente. Flor blanca, menudita, la semilla es como la del epazote. Esta planta crece sólo a orillas de caminos y acahuales.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga y Barrosa.
Uso medicinal. Baño antes de dar a luz (V. parto): se hierven tres cabezas (tres raíces completas) de hierba martina, tres clavos de los que se ocupan para la comida, siete de pimienta gigante y un gallito de los que venden en el pueblo (Acayucan) en navidad, en 3 litros de agua, se deja 15 minutos en la lumbre, se aparta medio litro y con el resto se baña la panza y la parte de la señora antes de dar a luz, con el otro medio litro se hace un cocimiento que se le agrega una rueda de chocolate abuelita y calientito se le da de tomar a la señora cuando tiene los últimos dolores.
Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando se va a dar a luz, alguna señora con este cocimiento se prepara y se le da de tomar para apurar al niño a nacer.