Yi´p kuy 20 m i yu´kmi´, mij i kuy komo de 1.5 metro, i´ay xutyutyam, yagatstam, chilkiytyam i tsokyajpa´, mañchos i mooya´ kun pu´uch, i tyim xutyutyam kun tum o wisten i pak. Yi´p kuy yo´npa´ wityimñi´ i tu´m a´n´eymi´ juty tiitska.
Juty tom pa´tpa. Yagats Lumuj, su´unaxyukmi´, Sabaneta, Samaria, Kan Lumuj.
Tyi i cho´yi´ypa´. Diabetes: sosaytyap tum jaaka´ i ñaaka de 2X2 pulgada kon tukuten o maktasten tampim i tyiichak tum litrujom ni, uktap komo ni de tyempuj asta ke w+tsi´yiñ je´m persona (Tukuten semana).
Tyi iga´ ta matspa´ je´m ka´akuy. Iga´ tan je´kpa´ tan ni´piñ takpa´ kuni´atikpa´, i kupijpa´.
Tungag meskuy. Yi´p kuy, Kamam, piktap pa tikgakuy, pa jukti´ i poste i pa tren juty wity yojpa.
Árbol de 20 m de altura aproximadamente, tronco grueso como de 1.5 m. Hojas chicas, largas, lisas y brillantes. Flor verde tierno con amarillo, la vaina es chica, con 1ó 2 semillas. Esta planta crece en la montaña y en otros lugares, porque Dios la sembró, principalmente en lugares secos.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga, Barrosa, Sabaneta, Samaria y Loma de Tigre.
Uso medicinal. Diabetes: se hace un cocimiento con un pedazo de cáscara (corteza) de aproximadamente 2 x 2 pulgadas de huayacan con tres o cuatro raíces de hierba amarga en 1 litro de agua, se toma como agua de tiempo, hasta que se sienta bien y controle la diabetes la persona (tres semanas aproximadamente).
Causas y síntomas de la enfermedad. La diabetes se desarrolla por algún susto, la sangre se corta o se hace agua, la persona se pone pálida, le da mucha sed, calor y le dan muchas ganas de tomar agua.
Otros datos. La madera de huayacan es dura y se ocupa para construcción de casas, postes de luz y también para durmientes de ferrocarril.