nu fiño edyi na m., nu za´a ts´ike, na kjoxu/ baja, nu xi liso, pesi a ñi na xutr´u/, nu ñu/nu/ na xu/ru/, nu nrrana/ ts´ike, nu ts´iyerga, chevi linojo, pedye in nrrana/ ma agosto-septiembre, dya unu/ in lulu, yudu/ na ko´o, tee kja mbatr´u/, kja kotr´u/ ñe jango ja/ra/ nrrojo, na pa´a.
Jango pese. Calvario Carme, mbagu/du/, San Luca Ocotepe, nrrexe a ñiñi.
Pjeco na jo´o. mbecue, pachado nu ts´itri, u/feme, ma siji na punku/ tafu/.
mbecue: ra mba/nu/ o ra nrroxtroji nu nrreje na ts´iyerga ra chamba/ji tzoñeda, mifi, koñeche, fiño xopunte, kja na mbatziji, kja na tr´ebu/ji ye limu; ra siji na vaso ma xoxtr´o jñipa, xi mi kaji nu ñie/che na jo´o mbecue ñe nervio, ma kja mbecue nu nana kja na unu/ ku/xfeme nu lele, nrroxtr´oji ra chamba/ji ts´ike b´a´a nu nu nana.
u/feme, ma siji na punku/ tafu/, ra zoo ra mba/nu/ ñenu fixi miño mifi, koñeche, ra siji nu nrreje.
u/feme: ra siji ma mba/nu/ ñe nu tz´onexaxgua ñe nu fiño biste.
pachado: nu dyiu/ na jo´o ra mba/nu/ ñe nu nrrana/ pericón ts´ike nonu/, ra jia/tr´i ma va mba/nu/, ra siji nrre vaso ma xoxtr´o yepa nguekua ma pesi jeko nrru/ntr´i a mbeme, ra mbedye ne ra purga.
Jango va e/ nu nguijeme. pachado, ma pjeco siji ku/ dyata/´a/, ma dya nunu/ji na jo´o keme ko nrru/tr´u/ nu ximo nu lulu ku/ dyata/´a/ (ciruela nzhense muxa) bu/bu/ suelto (diji), siji dyaga jo´o.
Hierba de 1 m, tallo delgado, color café rojizo. Hoja lisa, puntiaguda y ancha, con la orilla chinita. Flor blanquita, en ramito, como la del hinojo, florece en agosto-septiembre. No se le ve fruto ni semilla. Sabor amargo. Crece en el campo, las barrancas y cercas, en el llano. Calidad caliente.
Localización geográfica regional. Calvario del Carmen, Estutempan, San Lucas Ocotepec, en la mayoría de las comunidades del municipio.
Uso medicinal. Coraje: se hierve o se talla en agua una rama junto con hierba de burro, estafiate, ajenjo y hierba maestra, después se cuela y se exprimen dos limones; se toma un vaso en ayunas durante tres mañanas. Cuando la mamá hace coraje y al bebé le dan cólicos se talla con un poco de leche de la madre junto con hierba mora y se le da a tomar al niño. Coraje, dolor de estómago, cuando toman mucho pulquito: se puede hervir con cola de coyote, estafiate y amargosa, se toma como té. Dolor de estómago: se toma hervida con hierba maravilla y la hierba del bistec. Empacho: la raíz se usa hervida con flor de pericón y una pizca de cal, que se agrega cuando ya está hirviendo; se le da a tomar medio vaso en ayunas, por dos días, para que si tiene algo pegado en el estómago, lo arroje y se purgue.
Causas y síntomas de la enfermedad. Empacho: por comer cosas crudas, que no se digieren bien o porque se quedan pegadas las cáscaras de los frutos que están verdes (ciruelo, capulín, elotes). Están sueltos (diarrea), comen y no les aprovecha.