Yi´p kuy 4 metro i yo´oñi´, chitk+y i kuy poja pu´cuch i kuy, chejehe´ i ñaaka´ wityam i ay, pu´uchtyam i mooya´ ke´nam je´m girasol, i tyim ke´nam tum butun i yik i kolor. Yo´npa´ poktikjom, tun annaaka´, anki´im, i t+tsinaxyukmi´.
Juty pa´ttap. Yagats Lumuj, su´un naxyukmi, Samaría, Kan Lumuj, 20 de Noviembre.
Tyi i cho´yi´ypa´. Ko´owaji, pak ko´ochi´, chi´kxi´: sostap tum kubetajum 10 litrojomni de 10 o 15 i way kuy de 20 cm tum tum.
Chinpa´ je´m persona i okmi´ i chinka´aba´ je´m ni´ i dya nak titstap i ya´ak titspa´. I chinka´aaba durante maktasten jaama´.
Tyi´iga´ ta matspa´ je´m ka´akuy. Ko´owayi´ y sunko´ochi´ por iga dya tana ku ixtyap. Chikxi´ jesik ta yoxab muuma ja ama i dya ta chinipa´, tan kupiiji´ i tan chikxi´, tsam chikspa´ i ta puktap pu´uka´.
Tungag meskuy. Ta´n katap.
Arbusto de 4 m de altura aproximadamente, tallo liso, de color crema, corteza (cáscara, costra) delgada. Hojas anchas. Flor amarilla parecida a la de girasol. Fruto parecido a un botón con piquitos de color negro. Crece en acahuales, orilla de caminos y en los solares principalmente en lugares secos.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga, Barrosa, Sabaneta, Samaría, Loma de Tigre y 20 de Noviembre.
Uso medicinal. Heridas, golpes, sarna: se hace un cocimiento con un mazo de plantas (10 ó 15 varitas de 20 cm cada una) en una cubeta de 10 litros de agua. Se baña la persona, luego se echa esta agua y no se seca la persona, se tiene que secar solo, se hace durante cuatro días.
Causas y síntomas de la enfermedad. Heridas y golpes por algún accidente; sarna cuando trabajan todo el día y no se bañan, el sudor y la mugre hace que salga sarna, da mucha comezón y salen ronchas y granos.
Otros datos. La ocupan como cerca viva.