te´e nrre metro, nu xidyaga xu/ru/, chevi ts´ixidyo, ma na ketri me na k´anga, ma teji na mbezhe, nu nrrana/ na k´anga, maya nguaru/ nrrana/, unu/ lulu ko na potr´u/, kja no potr´u/ ne na tr´oxu/ me na joji ra siji, no o/ji, tejii nu kja dyeji, nu mayo pese in nrrana/, ma e/ dyebe/ agosto-septiembre peseji nu lulu.
Jango pese. Nrrexe a ñiñi: mbagu/du/, Niche, boncherre, kotu/, San Pedro na ntrraa/.
Pjeco na jo´o. nu siji na punku/ b´aa, ku/nu/ in ts´ixi ne b´aa nu nana kja na unu/ nu ts´itr´ii.
zarambio: na jo´o tzoñetza, chaconu/, xu/u/, ts´ixi nrrora, na punku/ nrrana/ roxaxi, jasaji ra mba/nu/ ye litro nrreje, juantru/ji nu lele ma xatiji pama, pama nguekua ra maa nu nguijeme ma unu/ ku/xfeme ye ts´itr´i, chontr´u/ji kja nu b´aa nu nu nana ne nu tzaxto, kja na unu/ ra si.
Jango va e/ nu nguijeme/. nu siji na punku/ b´aa, ixki nu b´aa amboo, nrre choku/, me na xi´i, ma nu nana bu/ bu/ jango me na pa´a, akja na unu/ in chichi, dyaga jo´o nu b´aa o si naranja o si ñonu/ ku/ na ixi nu sarambio. nu ye ts´itr´i kja mutzi pesi ts´ixaxa, nu ku/ nu nana si na punku/ manrrega o i ma mi nrrute, o ma mimi nu lele agui tu nu nguijeme/.
ma kja nu nana mbecue, pesi nu lele unu/ ku/xfeme.
Crece como 50 cm. Su hoja es lisa, como peludita, cuando están tiernitas son moraditas y cuando crecen son verdes. Sus flores también son moraditas, cuando termina de florear da unas frutitas como la uva pero mas chiquitas, son negritas y blancas cuando ya están maduras, son dulces, crecen en la punta. En mayo tienen flor y en tiempo de agua agosto-septiembre, tienen ya sus frutitas cocidas. Crece en las cercas o en las piedras.
Localización geográfica regional. Estutempan, Santa Ana Nichi, Bonchete, San Juan Cote, San Pedro el Alto.
Uso medicinal. Para lo enlechado: se muele la hojita con la leche de la mamá, y se le da al niño. Para el chincual: se usa con hierba del burro, malva, pashihuite, hojitas de durazno y bastantes florecitas de rosa de Castilla. Se ponen a hervir en 2 litros de agua y con eso se enjuaga al bebé después de bañarlo, diario si así acostumbra, para que se le quite. Para el cólico de niños (V. cólico del recién nacido): se talla en la leche de la mamá junto con la hierba de San Nicolás y se le da a tomar.
Causas y síntomas de la enfermedad. Enlechado: da por comer muy seguido, se les espesa la leche y la vuelven, huele muy feo. O cuando la mamá anda en el calor y le da pecho, no sirve la leche. Cuando el niño o la mamá comen naranja u otro alimento agrio. Chincual: es cuando los niños recién nacidos tienen granitos chiquitos como salpullido en las nalguitas. Se debe a que la mamá comió mucha grasa o salsa durante el embarazo y cuando nace el niño ya trae la enfermedad. Cuando la mamá hace coraje al niño le vienen cólicos (V. amamantamiento).