Sa´noton ta oni metro, ia nda´a tsinani kuiton, te kanaton ita tsikuxin ndía; ko ichiton te ni ko koyo nda´aton. Tata i´ni nduton´ konindoton kandía noo ton tavi. Iki muntu. Toton kuan. yui noo ton chitia, mini kando.
Sa´noton. Chinangu, San Juan. Diniyute. Itiadi, Santa, Ranchu. Inkagua. Rosari. San Miguel. Yukundi te Yodokintsi.
Va´aton tata. Natavi nde ni ni´i nde ni ta´no, ta ni nduando. Chinondoton yuno´o te natavi i´nindo nde kui´i: te chidokundoton tsikoto te chiko´nindo. Nachon nduando. Ta xikando yuku, a ta xínindo a ta nangando burru. Kui´i. makui tindo. makui kakando.
Inga. Xichonna tantavi kua´a tsia´va viku tanda´a a viko ve´e kuenta. Koo katsi.
Arbusto de 3 m aproximadamente. Hojas angostas y largas. Flores moraditas, en forma de aleta o bolsita que contiene la semilla. No pierde sus hojas, siempre está verde. Se encuentra en laderas, lomas y cañadas. Es caliente.
Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan. Joluxtla, Cosoltepec. Tultitlán. Tepejillo. El Rosario (Puebla). San Miguel Ixtapan. Tequixtepec y Chazumba.
Uso medicinal. Para sobar los golpes o fracturas (V. quebradura): se calienta un manojo de las ramas de esta planta en la lumbre o en el comal de barro y se soba o se caldea la parte afectada, se cubre con un trapo junto con las hojas.
Causas y síntomas de la enfermedad. Los golpes son por caídas andando trabajando o de borracho. Se quiebra el pie o el brazo, se hincha, duele mucho, no se puede agarrar ni caminar. También al caerse del burro.
Otros datos. Se usa para hacer curamadas para las mujeres que van a cocinar el mole en el casamiento o en las cofradías. Se hacen casas con esta planta para tener sombra.