Yi´p pim tum metro i yukmi´ pu´uchtyam i mooya´ i tyim ke´nam xuxuty clauuj anay´pai punta. Yi´p pim yo´npa´ ta´añijomyaj, tun annaakayaj i kamjom ni´maytyap maalapim.
Juty tam pa´tpa. Yagats Lumuj.
Tyi i cho´y+pa. Jesik tum tsiixi´ tsam wejpa´, satsaytyap tum mi´kxi i akchinkatap je´m tsiixi´. Si dya tugaytyap 7 jaaki de yip pim komo de 3 cm tum tum, wattap tum tyuuxi´ i ji´mkunu´gatyabam je´m tsiixi´, a los 7 día ko´omay tyabam je´m tsiixi kun je´etyim pim, ak kitsa´yay tyabam je´m tyuuxi´, i nikpa i patsa yaytyap jutyim poypa ni´ u ni ixkuy.
Tyi iga i matspa je´m ka´akuy. Jesik tum tsiixi´ tsam wejpa por algun tyi dya mimne´.
Hierba de 1 m de altura. Flor amarilla. Fruto como clavitos (vainas pequeñas), se abre de la punta. Esta planta crece en potreros, orilla de caminos y en la milpa, se considera como mala hierba.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga.
Uso medicinal. Cuando las criaturas lloran mucho (V. mal de ojo): se restriega un mazo de hojas en agua y se baña a la criatura. Si no se cortan siete pedacitos de planta como de 3 cm cada uno, se hace una bolsita y se ponen adentro, se cose y se le pone al niño como escapulario, a los siete días se despide (muy temprano del séptimo día se sahuma (V. sahumar) al niño con la misma planta, se le quita la bolsita y se va a tirar a una corriente del río u ojo de agua).
Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando el niño por cualquier cosa llora y no está enfermo.