nu fiño edyi jñite cm., ngua ketr´o/, nu xi na no´o, na xuru/ me na kijmi, dya unu/ nrrana/, nrrexe nu tze´e pesi in xi, ma octubre ne noviembre fot´u/ kja na mbese na ye te´e kja ngumu/, na pa´a.
Jango pese, emeji kja ngumu/, kotu/, boncherre, San Pedro ntra/ a/, Concha nu po´o.
Pjeco na jo´o. diji, masa, u/ñi, u/ feme ne choku/, kjuantr´i, xitzi.
diji: ja/saji nu fiño.
masa: siji ne nu mb´aa nguekua ra fongu/.
u/ñi: ku/nu/ji kja nrrojo o ñonu/ ne nu altamiza truntzu/, kja na ñufu/ji a ñi.
u/feme: choku/ ne diji: siji ma ya mba/nu/ chevi nrrexe ye fiño no jo´o nrrama.
kjuantr´i: xichi pare ñe Iota, ñie/che chee mbaja, k´anga, troxu/, altamiza, xu/mu/ dyo, xu/mu/ na jo´o, xitza/na/ lisa, ne nrre´e, kja na xichi nu ye fino, kja na chebiji ma tu nrrama.
xitzi: ra mbeche a tri´i nrrexe in cuerpo, gaka nu dyatru/.
ma pesi xi na nguijeme sitri´i ga kanu.
Jango va e/ nu nguijeme. masa: unu/ ma siji na jotr´u/ nu tro/me chi, tzedyi, o ma siji ma jesi na nu pa´a, dya patri, nu kja tro/me chi te´e nu masa, ma pedyeji na potr´u/ me ñomu/ji, edyi dyech´a o dyote cm. (masa).
Kjuantr´i: ma bu/bu/ nrrama ma me ja/sa/ na paja.
xitzi: nu ye ts´itr´ii xitzi ma mena pa´a.
Pjeco xi ne ra mba/ra/ji. xi na jo´o ma u/tr´i kja ngue-me, frijole dyoka, muu kjo nrre chamba/ji kjo siji.
Planta de 30 cm aproximadamente, tallo blandito. Hoja ancha y china, de olor y sabor agradable. No da flor, todo el año tiene hojas, en octubre y noviembre las cambia y vuelve a retoñar. Sólo crece en las casas. Calidad caliente.
Localización geográfica regional. Cultivada en las casas de toda la región.
Uso medicinal. Diarrea: se toma en cocimiento. Amibas: se toma con leche para que las arroje. Dolor de cabeza: se muele en una piedra o se mastica con altamiza y tabaco (cigarros Faros), se aplica como chiquiadores. Dolor de estómago, vómito y diarrea: se toma hervida junto con toda la medicina de aire (véase ajenjo). Limpias: se remoja en alcohol con ruda, toronjil rojo, morado y blanco, altamiza, epazote de perro, epazote de comer, hierbabuena lisa y del monte, con medio vaso de las hierbas remojadas, se refriega como refrescando en caso de aire fuerte. Abotigado: se hace una lavado por fuera en todo el cuerpo con el remedio anterior.
Causas y síntomas de la enfermedad. Amibas: dan porque toman el alimento frío, ya sea pan o tortillas, porque lo comen hasta el otro día y no lo calientan. En el bolillo o telera crecen las amibas. Cuando las arrojan hacen negro y se ve que se están moviendo, miden entre 10-20 cm (lombrices). Limpias: para el aire fuerte que da con mucha calentura. Abotigado: los niños se abotigan por calor.
Otros datos. Se usa para preparar barbacoa, frijoles, papas y calabazas entre otros alimentos.