Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Altamiza, Altamiza
Tanacetum parthenium (L.) Schultz-Bip.
Altamiza

te´enrre metro, nu xi na maja, na mbezhe, ma kja na teji, ma na pese in nrrana/ potu/ nu k´axtr´u/, chevi xi piru, nu nrrana na tr´oxu/ a nrre na k´axtr´u/, te´e a jense, na xii, pese jango nee kja ngumu/ kja gomu/ dya te´e.

Jango pese. Santiago Acutzilopa.Calvario nu Carme, Niche, Boncherre, mbagu/du/.

Pjeco na jo´o nrrama: ra mba/nu/ yencho/ fiño: altamiza, xindoparu/, nieche, mifi, xumu/ na jo´o, xumu/ dyo, kja na u/bu/ nziyo/ o ts´ich´a nuñu, chevi jñi copa pare, ra xa´a nu tzodye kja na dyobu/, dyara nanga, ma dyara ku/ tzi ra tzapu/ji ye o nziyo/. xi mi siji mu xoxtr´o xi chamba/ ji ts´itare, salvia na jo´o, salvia de sonaja, lota xindoparu/, polebonrreje, xingoroxo, xu/mu/ dyo ne mifi, kja na siji jango ga sentivo o a/tr´a/ji nrreje chambaji ts´ixitri ne yuntrre.

nu ts´itri nu pesi nrrama, ja/sa/ji ra mba/nu/ chamba/ ji salvaria piru, mifi, xingoroxo nrre na in ts´idye, unu/ji nu nrreje o xaji ma xuexi mara unu/ dyech´ana nu pa (kextr´o mu xuexi ch´ima ch´imo). ma ya xaja, kja na jo´o nu fiño, kja na xichi na yeko nu na litro, kja na xati a mii kja nu cua (nu xixte io ku/ra togu/) ra tzapuji ra mbedye in nrreje kja na nrrese nu na u/, ra mbozi ve bitu nu cuerpo ga mu gomu/ nu na a ñi.

ma dyabe ra mutzu/, ra mba/nu/ nu altamiza o manzanilla, ra siji na pa, kjana kuarpaji a mbeme kjecua ra maa nu na u/, ma dye me tzatr´a nu pa´a, nu altamiza chevi nrrenxu/ pare kja nu jaxpu/ji a mbeme o kapu/ji ra mbese in bifi, nu kjo gomu/ nu porte, xi-mi kjaji ma va e nu mbane nguekua ra pura nu na u/, ma va e/ nu nrrama ne nu choku/, ku/tzi nu pare, kja na kueñe nu nrrama nu nrunxu, no jo´o nguekua ra pa nu ra mutzu/ ne nu ra mbotzu/ nguecua dyara unu/ nrrama, xi mi unu/ji ra siji naso nu altamiza ma ya mimi nu lele.

ma o nquaru/ mutzu/ nu lele na u/ o mbeme, ne pedye na punku/ kii (maya nquaru/ mimi nu lele), unu/ji kja na chambaji to´o, perico nieche tr´oxu/ ne xu/mu/.

ma keme nu chuntzu/, ra mba/nu/ ne nuto´o, ra ñomu/ ji ko nu xabo maya mba/nu/, ra chevi tafu/, kja na chamba/ji kja na siji nrre litro, ra ñomuji a mbeme, kja na jiu/tr´i kja na jietzi

xi mi chumbu/ji minguama u unu/seji nase, nu fiño me nu jotr´u/ o ra unu/ pa´a.

ma pesi u/ni, ñotr´i o ku/nu/ji kja nrrojo nu altamiza, chamba/ji tr´utzu/ ne nu xitzana/ na xu/ru/.

Jango va e/ nu nguijeme. ma pesi nrrama, desmayabo, choku/, dya ne ra ñonu/, mo kurpu/ a ngua a dye, dya zo´o ra chodu/.

ma pu/ju/ a gomu/ nu bifi nu gomu/ ra unu/ ma pefi o ñunu/ kja na penchi jango pasiji nu gomu/ ku/ na fonki, unu/ nu nrrama ma e/ nu dyeme, ma bu/gu/ nu nrreje kja kofr´u/, ma nigu/ nu tr´ii o pale kja na penchi nu nrrama. nu nrrama penchi kja nrreje o trii.

nu chontzu/ keme a mb´oo ma foru/ tzu/nu/, unu/ ne jiaru/ nu ximatra´a ma dya kimpuji a mbeme ma tuntzu/ in lele nu jñi a jñincho/ zana.


Altamiza

Planta de 50 cm aproximadamente. Hojas larguitas, verde oscuro cuando están apenas desarrollando y al florearse cambian a color amarillo, son hojas como de pirul (divididas). Flor blanca con el centro amarillo, crecen hasta arriba. Tiene olor. Se da en las casas, en el campo no, es muy delicada.

Localización geográfica regional. Santiago Acutzilapan, el Calvario del Carmen, Santa Ana Nichi, Bonchete, Estutempan.

Uso medicinal. Para aire: se hierve altamiza, hierba del zopilote, toronjil, chilillo, estafiate, epazote bueno y epazote de perro; de cada una se pone un puñito (cuatro o cinco ramas), junto con tres copitas de alcohol, se baña al paciente y se reposa y no se levanta hasta el otro día, si no se calma se hace dos o cuatro veces. También se toma como té en ayunas, hervida con cola de gallo o plumajillo, salvia real o la salvia de sonaja, ruda, hierba del zopilote, poleo del agua, pasuchi del monte, epazote de perro y estafiate, se siguen tomando según se sientan. O solo se prepara junto con carricillo y trébol del monte. Para los niños que tienen aire, se da el té o se bañan los jueves a las doce del día (puro jueves, cada ocho días), con salvia o salvaria, pirul, estafiate y pasuchi del monte, una ramita de cada una, solo bañan de la cara para abajo (el pelo no porque se cae), además a veces se suda y asi se sube el olor; se envuelve en dos sábanas, una en el cuerpo del cuello hacia abajo y la otra para la cabeza. Si no es tiempo del parto: se hierve altamiza o manzanilla, y se da a tomar caliente, después se acomoda la pancita, para calmar el dolor. Cuando alborota sin llegar el día (V. aborto): la altamiza con cebolla y alcohol se refriega y se unta en la cintura o se hace una calentada (vaporiza) por abajo de la parte (vagina). También se aplica esto cuando ya viene el bebé, para que le siga (o exija) más el dolor y venga rápido. Por si viene con aire, así sube el vapor del alcohol, le quita el aire y el vómito a la mujer y la protege. Así mismo se le da a tomar solo la altamiza hervida, cuando ya comienza a tener el bebé. Cuando a la puérpera le duele el estómago y tiene hemorragia (los entuertos después de que tuvo el bebé): se le da hervida con hierba del to, pericón, toronjil blanco y epazote. Si se queda la placenta; se hierve junto con el to o laurelia, ya hervido se agita con jabón hasta que quede como si fuera pulque, se revuelve y se toma un vaso de medio litro, se le mueve (el abdomen), se faja y luego luego ya la suelta. Para el dolor de cabeza se mastica o se muele en una piedrita la altamiza, se revuelve con tabaco (Faros) y con hierbabuena china, se aplica como chiqueadores.

Causas y síntomas de la enfermedad. Aire: hay desmayo y vómito, no da apetito, no consienten comer, a algunos se les encogen los pies y las manos, no pueden caminar. El aire les da al abrir la tierra, el humo o vapor les da, cuando trabajan o comen cerca de donde están levantando la tierra, cuando hay lluvias y el agua corre por las zanjas, se cae el niño o la persona y les da aire (V. mal aire).

La placenta se queda porque al cuidar a los animales les pega el sol atrás de la espalda y no se han sobado durante el embarazo (V. diarrea).